Wat is werkelijkheid eigenlijk? En hoe kunnen we daarover nadenken? Op deze vragen richt zich de metafysica, de tak van de filosofie die niet een deel van de werkelijkheid onderzoekt, maar de werkelijkheid als geheel. Filosoof Gert-Jan van der Heiden neemt u in deze lezing mee op een reis door de geschiedenis van dit denken, van Plato en Aristoteles tot hedendaagse denkers. 

Metafysica ontstond uit twee grondhoudingen: verwondering – het besef dat de wereld niet vanzelf spreekt – en streven naar inzicht – de poging om dat raadsel te begrijpen. Wanneer onze vertrouwde zekerheden wankelen, ontstaat er wat Aristoteles een aporie noemde: een situatie waarin de gebruikelijke wegen naar kennis doodlopen en er nieuwe denkwegen nodig zijn. Van der Heiden laat zien hoe Aristoteles God beschreef als de ‘onbewogen beweger’: een volmaakt wezen dat, zonder zelf actief te handelen, andere wezens inspireert. 

De drie klassieke invalshoeken van de metafysica om de werkelijkheid te beschrijven komen aan de orde. Deze invalshoeken gaan over het zijn en schijn (wat is werkelijk en wat lijkt alleen zo?), over taal en waarheid (hoe verhouden woorden zich tot de werkelijkheid?), en over zijn en grond (waarop rust alles wat bestaat?). Van der Heiden leidt u ook naar enkele moderne denkers die de metafysica bekritiseren, zoals Nietzsche en Deleuze. Friedrich Nietzsche beschreef de metafysicus als een bouwer van een “kathedraal van begrippen” op stromend water: een indrukwekkend maar wankel bouwwerk. Gilles Deleuze ontwikkelde hieruit een radicaal denken over identiteit en verschil, waarmee hij de traditionele metafysica uitdaagde en nieuwe perspectieven op werkelijkheid opende. Van der Heiden zet ten slotte uiteen hoe hij zelf tot een 'metafysica van de ontvankelijkheid' komt. Hierbij plaatst Van der Heiden niet de beheersende rede centraal in de metafysica,  maar de de menselijke openheid voor wat zich aandient in de vorm van bijvoorbeeld verwondering, kunst of onverwachte gebeurtenissen.

Gert-Jan van der Heiden (1971) is hoogleraar Metafysica aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Zijn onderzoek richt zich op de geschiedenis en actualiteit van de metafysica, hermeneutiek en continentale wijsbegeerte. Hij publiceerde internationaal over denkers als Heidegger, Derrida en Gadamer, en onderzoekt hoe klassieke metafysische thema’s een nieuwe betekenis kunnen krijgen in hedendaagse contexten. In zijn recente boek 'Metafysica. Van orde naar ontvankelijkheid' biedt hij een breed en diepgravend overzicht van de ontwikkeling van het metafysisch denken, van Plato en Aristoteles tot postmoderne denkers als Nietzsche en Deleuze.